De Geheimpjes van Enschede route

Alleen maar stenen.

Waarschijnlijk ben je er vaak over heen gelopen zonder het te weten, maar onderweg naar de Oude Markt via de Marktstraat loop je over de overblijfselen van een van de twee stadspoorten die Enschede ooit had. Kijk maar eens een keertje naar beneden als je deze route loopt. Als je weet waar je moet zoeken is het makkelijk te vinden!

Tijdens de grote stadsbrand van Enschede in 1862, brandde een groot deel van de binnenstad af. Om de stad daarna opnieuw in te delen en ruimer op te zetten, moesten de twee stadspoorten, de Eschpoort en de Veldpoort, worden gesloopt. Als aandenken liggen er tot op heden stenen in de Marktstraat die samen een schets vormen van hoe de poort eruit zag en waar deze stond.

Gewoon vergeten.

Als je vanaf de Marktstraat de Walstraat inloopt, is het je misschien al een keer opgevallen dat daar iets zit wat zeker niet uit deze tijd komt. Er zit namelijk een poort met een vrij karakteristiek uiterlijk. In eerste instantie dacht men dat de poort nog helemaal niet zo oud was, maar niets is minder waar. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat hij vermoedelijk uit de 17e eeuw afstamt. Dit betekent dat de poort een van de weinige overblijfselen is van de stad voor de grote stadsbrand in 1862. Andere overblijfselen zijn bijvoorbeeld de Grote Kerk en het Van Deinsehuis aan De Klomp.

Doordat de poort altijd werd gezien als “normale” tuinpoort, keek niemand er echt naar om. Gelukkig heeft de poort tegenwoordig zijn welverdiende staat opgeëist. Vorig jaar heeft de poort een grote onderhoudsbeurt gehad. Zo zijn o.a. de zandstenen pijlers verankerd, is er een nieuwe zandstenen bal gemaakt (een van de twee was namelijk verloren gegaan) en sommige muurdelen zijn opnieuw bepleisterd. Sinds 2019 is de poort een officieel gemeentelijk monument.

Karakteristieke vensters.

Een ander geheim plekje in Enschede zijn de geschilderde raampjes van Theater Sonnevanck. Hier zijn ongeveer 28 raampjes geschilderd.

In 1985 wilde de toenmalige wethouder van cultuur het oude pakhuis opknappen. Omdat het al enige tijd leeg stond, was het gebouw vervallen en ontbrak het glas in de ramen. Hierdoor hadden vele vogels een nieuw thuis gevonden in het verlaten gebouw en werd er aanvankelijk gedacht aan een muurschildering van vogels. Maar niets was minder waar toen de kunstenaar Gerrit Kerssies met het voorstel kwam om de vensters te voorzien van kleurrijke omlijstingen.

Een scheiding tussen Twente en Munster.

Op de muur van het Stadhuis in de binnenstad is het wapen van Enschede te zien. Die kennen we natuurlijk allemaal! Maar wist je ook dat we eerst een ander wapen hadden en waarom we dan nu een nieuwe hebben en wat het allemaal betekent?

Enschede kreeg stadsrechten in 1325. Een van de rechten was het gebruiken van een stadszegel. Dit was een zegel met daarop de parochieheilige, de heilige Jakobus de Meerdere. Dit zegel is tot 1666 in gebruik geweest, voordat er in 1670 een nieuwe kwam. Enschede kreeg een wapen met een slaghek erop dat stond voor de scheiding tussen Twente en Münster. In 1819 kreeg Enschede bij Koninklijk Besluit officieel het wapen toegekend. Door de jaren heen zijn er een aantal aanpassingen geweest, maar over het algemeen is het vrijwel hetzelfde gebleven.

Afgebeeld in glas.

Hoogstwaarschijnlijk ben je er voorbij gelopen zonder er naar te kijken, maar aan de zijkant van het stadhuis zijn zeven grote glas-in-lood ramen. Ze zijn ontworpen door A.J. Grootens en beelden allemaal iets anders af.

Het middelste raam is Enschede als moderne industriestad, de vier ramen aan weerszijden staan voor de vier elementen: water, aarde, lucht en vuur. Het uiterste linkerraam is de oude huisindustrie in Twente met een afbeelding van Herman van Lochem (de eerste in Enschede die katoen als grondstof toepaste) en het uiterste raam rechts is de moderne textielindustrie met een portret van Edo Bergsma (een oud burgemeester). De ramen vertellen eigenlijk het verhaal van Enschede!

Al snel te klein.

In 1667 was er al sprake van Joodse inwoners in Enschede. Het aantal Joden groeide de jaren daarop langzaam. In 1748 werden er synagoge diensten gehouden in een woonhuis. Na de burgerlijke gelijkstelling in 1796 nam het aantal Joden in Enschede toe. Daarom verhuisden de diensten naar een gehuurde kamer aan de Walstraat. Dit kamertje was al snel te klein en vanaf 1834 werd er een synagoge in gebruik genomen aan de Stadsgravenstraat. Dit gebouw werd gedeeltelijk gefinancierd door de niet-Joodse bevolking. Helaas verwoeste de stadsbrand van 1862 deze synagoge. Dankzij giften uit binnen- en buitenland werd in 1885 werd een nieuwe, grotere synagoge ingewijd aan de Stadsgravenstraat. Links daarvan werd er ook een Joodse school gebouwd.

In de tweede helft van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw nam de Joodse gemeente van Enschede zo sterk toe, dat er weer werd gezocht naar een grotere synogoge. Op donderdag 13 december 1928 werd de prachtige synagoge aan de Prinsestraat ingewijd en in gebruik genomen. Dit gebouw is nog steeds in gebruik. Lees hier meer over de synagoge aan de Prinsestraat.

Sinds 1868 is de synagoge aan de Stadsgravenstraat buiten gebruik gesteld. Nadat de synagoge aan de Prinsestraat is gebouwd, is deze synagoge gesloopt, maar de gevel van de Joodse school bestaat tot op de dag van vandaag nog steeds. Het gebouw is inmiddels een gemeentelijk monument.

In 2014 kreeg de voormalige Joodse school nieuwe ramen gemaakt door kunstenares Annemiek Punt. Ze heeft zich laten inspireren door een tekst uit de Thora: 'Kies je voor het leven of kies je voor de dood? En als je dan voor het leven kiest, hoe doe je dat dan?'

In God We Trust.

In 2018 is er een wel heel groot kunstwerk geplaatst in Enschede. Niet iedereen had gelijk door wie of wat het was en je moet er wel voor naar boven kijken, maar het conservatorium heeft een standbeeld van zes meter hoog op hun dak.

Het beeld is gemaakt door het kunstenaarsduo Spacecowboys. Het kunstwerk is oorspronkelijk gemaakt voor de IJsselbiënnale en moest in eerste instantie een God voorstellen. Het kunstwerk werd dan ook 'In God We Trust' genoemd. Rob Kramer, directeur van ArtEZ Conservatorium, zag hierin echter de muziekgod PAN. Kramer bedacht dat het kunstwerk een mooie eyecatcher voor het schoolgebouw zou kunnen zijn. Zogezegd zo gedaan, het beeld verhuisde naar Enschede!

Het onzichtbare raampje.

Heb je wel eens goed gekeken naar de Grote Kerk op de Oude Markt? Dan is het je misschien wel eens opgevallen dat aan de achterkant van de kerk tegenover de Beiaard een verborgen voormalig raampje zit. Hoewel er vele verhalen over de Grote Kerk te vertellen zijn, is dit verhaal wel een hele bijzondere.

Aan de achterzijde van de Grote Kerk bevindt zich op ooghoogte een hagioscoop, ook wel een leprozenvenster (of lepravenster) genoemd. Dit is een klein kerkraam, oorspronkelijk zonder glas en vaak met een paar ijzeren of houten spijlen, dat uitzicht gaf op het altaar. In de middeleeuwen konden mensen die geen toegang hadden tot de kerk, omdat ze leden aan een besmettelijke ziekte zoals lepra (melaatsheid), door dit nu dichtgemetselde raampje de Heilige-Mis en de Heilige-Communie ontvangen. Na uitbanning van lepra hoefde het raam niet meer te worden gebruikt en werd het dichtgemaakt.

Puur uit herkenning.

De vorige keer werd de grote stadsbrand in 1862 die een groot deel van de binnenstad van Enschede verwoeste al benoemd. Een van de dingen die werd verwoest was een katholieke kerk tegenover de Grote Kerk op de Oude Markt. In 1931 werd er een nieuwe kerk gebouwd door de architecten Valk en Sluijmer, dit werd de Jacobuskerk.

De Jacobuskerk dankt zijn naam aan de patroonheilige Jacobus. Hij was een van de apostelen van Jezus en wordt vaak afgebeeld als een pelgrim. Op zijn hoed en borst draagt hij een pelgrimsschelp, ook wel een Jacobsschelp. Vanaf de twaalfde eeuw is dit dan ook het teken van de pelgrims die naar Santiago de Compostella in Spanje reizen (de begraafplaats van Jacobus). Mocht je vanuit Enschede willen beginnen aan deze tocht, dan start je vanuit de Jacobuskerk. Het is daarom ook geen toeval dat boven de ingang van de Jacobuskerk een Pelgrimsschelp hangt!

Figuren uit de theater geschiedenis.

Je hebt ze vast wel eens gezien, de blauwgroene standbeelden voor de deur en op het dak rondom een aantal winkels aan de Langestraat. Deze beelden zijn in de jaren 80 gemaakt door kunstenaar Jawik Krudde. Het pand waar nu meerdere winkels, horecagelegenheden en de Kleine Willem in zitten, was voorheen een theater en concertzaal. Het pand is gebouwd in 1889. Na uitbreiding en een nieuw bestemmingsplan tot bioscoop werd het pand wederom gerenoveerd tot een theaterzaal. Door dit te vieren, wilde de gemeente graag een eyecatcher hebben op de gevel van het gebouw. Dit werden 25 beelden gemaakt van polyester.

Jaren later, toen er een nieuwe schouwburg werd gebouwd en de beelden verwijderd zouden worden, kwamen de bewoners van Enschede in opstand. Ze waren gehecht geraakt aan de prachtige figuren uit de theatergeschiedenis. Zo wonen er tot op de dag van vandaag 25 standbeelden op een pand met een rijke geschiedenis. Vergeet jij niet eens een keer omhoog te kijken?